Demokratizasiya: Islam Dünyası-Uğursuz Eksperiment

Demokratizasiya. XX əsrin ən cazibədar bir layihəsi. Qərb dünyası bütün digər ətraf aləmi özünə uyğunlaşdırmaq və özlərinin dediyi kimi daha da "sivilləşdirmək” üçün həyata keçirdikləri ideoloji bir layihədir. Bu layihə bir növ Qərb siyasi-mənəvi düşüncəsinin Şərqə ixrac edilməsidir.

Bu demokratizasiya necə olmalıdır və hansı nəticə hasil etməlidir? Qərb sivilizasiyanı görə bu ancaq biristiqamətli onların dediyi formada və standartlarda olmalıdır və Qərbin əməkdaşlıq edəcəyi bir siyasi sistem və cəmiyyət formalaşmalıdırmaq kimi nəticə hasil etməlidir.

Demokratizasiya Qərbə görə 3 əsas istiqamətdə olmalıdır: Birinci, siyasi sistem qərbyönlü və qərb modelli qurulmalıdır. Bəzi kiçik məsələlərdə fərqlilik ola bilər. İkinci əsas istiqamət isə mədəni-hüquqi sahədədir. Dövlət Qərbdə mövcud olan əsas hüquqi-mədəni dəyərləri mənimsəməlidir və öz qanunvericiliyin tam da olmasa  90%  qərbə uyğunlaşdırmalıdır. Üçüncü əsas istiqamət sosioloji islahatlar və ya həyat tərzinin demokratikləşdirilməsidir. Yəni bu istiqamətə görə hər hansı bir dövlət demokratik dəyərləri qəti bir formada qəbul edərək əhalinin həyat tərzindəki xalqın özünəməxsus tabuların ləğvinə nail olmalıdır.

Həyata keçirdiyimiz araşdırma onu göstərir ki, texnoloji və elmi inteqrasiyadan fərqli olaraq mədəni-mənəvi, siyasi-sosial inteqrasiya daha qəliz bir inteqrasiyadır. Avropa özü bu yolu 300 ilə keçmişdir və ümumi əldə etdiyi nəticə cəmiyyətin artıq demokratik düşünməsi olmuşdur. İndi müasir dövrdə bir çox alimlər hesab edir ki, demokratizasiyanın ideoloji ekspansiya elementlərinin çox olması və onun tərkibində əməkdaşlığın elementlərinin məhdud olması yeni dəyərlərə qarşı münasibətin aqressiv qəbul olunması ilə nəticələnir.

Cornell Universitetinin alimi F.C. Schaffer deyir, "Demokratizasiya lahiyəsinin müasir dövrdə əsas hədəfi Yaxın Şərq və ya İslam dünyasıdır və hazırda da bu toqquşan dəyərlər mənzərəsi yaratmışdır” (Frederic C. Schaffer. Democracy in Translation: Understanding Politics in an Unfamiliar Culture. 1998. Ithaca, NY) .

A.A. Voloviç "Yaxın Şərqdə Amerikansayağı Demokratizasiya: Bu Nədir?” adlı məqaləsində bildirir ki, "yaxın şərqdə demokratizasiya ancaq yerli adət və dəyərlərlə vahid şəkildə formalaşaraq və uyğunlaşaraq, reformaların və sosial şüurun süzgəcindən keçərək baş tuta bilər”.

Bəli biz indi buna nümunə kimi məhz Vyetnam, Laos, Yaponiya və İsraili görə bilərik. Bu dövlətlər demokratik dəyərləri özünə uyğunlaşdıraraq inkişaf etdirmiş və cəmiyyətinin özünəməxsusluğun qorumuşdur. Çünki bu dövlətlər milli ruhların qorumuş və qərbdən daha çox texnologiya, elm, təhsil və digər sahələri götürmüşlər. Cənubi Koreya Uzaq Şərqdə ən gözəl nümunədir. Koreyalı milli ruhu ilə qərblilərin demokratik dəyərləri vahidləşmişlər.

Hazırda Qərb dəyərlərinin ən çox təsirinə məruz qalan region Yaxın Şərqdir, sivilzasiyon məkan isə İslam dünyasıdır. Lakin təsirin nə qədər böyük və nə qədər uzun zaman əhatə etməsinə baxmayaraq İslam dünyasında ölkələrin yalnız yuxarı elitasında bu təsir görünür və ölkənin əhalisinin digər hissəsində yalnız öz milli-dini-mənəvi normalarına bağlılıq və sadiqlik görülür. O islam ölkələrindəki demokratik dəyərlərin qəbul olunduğu və işlədiyi hesab olunub əslində mənzərə heç də elə deyildir. Həmin ölkələrin sosioloji vəziyyətinin analizindən sonra müəyyən olundu ki, yenə də elitanın nümayəndələrindən başqa heç kim demokratik dəyərləri xoş qarşılamır və öz adətlərin və mənəvi-milli psixologiyasın üstün hesab edir. E.Luttvak isə öz araşdırmalarında bildirir ki, "hər hansı bir regiona hər hansı bir ideoloji dəyəri yerli mühitə uyğun dəyişmədən yeritmək üçün və həmin cəmiyyəti dəyişdirmək üçün həmin cəmiyyətdəki artıq mövcud olan ideoloji dəyərin daşıyıcıların fiziki məhv etməli və həmin ideoloji dəyəri qoruyan fiziki strukturları tam məhv etməli və qadağan etməlidir”. Nümunə olaraq Luttvak faşist Almaniyasın göstərir və qeyd edir ki, "müharibə zamanı ABŞ və İngiltərə Qərbi Almaniyada bütün faşist ideoloji strukturların və bazasın məhv edir, Şərqi Almaniyada isə Qırmızı Ordu bütün əsas faşist qoşunların məhv etməklə əsas ideoloji daşıyıcıları sıradan çıxarır”. Luttvaka görə məhz bundan sonra Almaniya müqavimətsiz şəkildə demokratizasiyanı qəbul edə bildi. Çünki ideoloji və mənəvi boşluq yaranmışdı və onu doldurmaq üçün nə isə lazım idi.

Yaxın Şərqdə isə demokratizasiya dağıdıcı nəticələr doğurur: cəmiyyətdə kəskin şəkildə əxlaqsızlıq artır, əhalinin əsrlər boyu yaşadığı və həyatında əsas olduğu dini dəyərlər ikinci plana keçir, həyat tərzində əvvəllər qadağalar adlanan məsələlər indi demokratizasiya ilə azadlıqlar adlanmağa başladığından cəmiyyətdə aqressiya yaranır. Səbəbi axtarmaq lazımdır. Bunu keçmiş Misir prezidenti H.Mübarəkin və Səudiyyə Ərəbistan Şahzadəsi Abdullanın dili ilə aydınlıq gətirək "ABŞ və Qərb dövlətləri İsrail və Fələstin problemlərin unudaraq onu donduraraq və ya münasibət bildirməyərək bizə öz dəyərlərin məcburən qəbul elətdirməyi  lazım bilirlər. Yaxın Şərq işğalçını dəstəkləyən və qoruyandan necə hər hansı bir dəyər qəbul edə bilər?! Məncə regionun modernizasiyası xaricdən təsirlə mümkün deyil. Bu idarəolunmaz demokratiya və azadlıqdır ki, cəmiyyətdə xaos və anarxiya yaradır. Amma Qərbin bizi dəstəkləyərək bizim daxildə keçirəcəyimiz demokratik islahatlar uğurlu olacaq və bu yolla biz öz cəmiyyətimizi çox rahat demokratikləşdirə bilərik”.

Yaxın Şərqdə ən uğurlu demokratik islahatlar hesab edirəm ki, Türkiyə Cümhuriyyətindədir. Türkiyə özünəməxsus demokratizasiya modeli ilə çox sağlam bir demokratik cəmiyyət, siyasi sistem və qanunvericilik formalaşdırdı və dövlətin özülünə çox gözəl bir demokratiya sütunu əlavə etmiş oldu. Səbəb o idi Türkiyənin ziyalıları demokratik islahatlarda həmişə milli adətləri və mili düşüncə tərzin, regionun əhalisinin mövqeyin və dinin nəzərə alırdı. Türkiyənin demokratik islahatları həmişə sosial sahədəki digər islaatları ilə birgə şəkildə uzlaşaraq gedirdi. "Türk Demokratik Modeli” anlayışı uzun zaman ABŞ tərəfindən Yaxın Şərqdə tədbiq olunmaq istənmişdi.

Nəticə belə hasil olur: Qərb Yaxın Şərqdə demokratizasiyanı özbaşına şəkildə və tənha idarə edə bilmədi. Səbəblər isə o idi ki, o yerli amilləri nəzərə almırdı və öz maraqlarına uyğun bir demokratizasiya icra edirdi. Yaxın Şərqdə İslam əsas sistemyaradıcı və cəmiyyət formalaşdırıcıdır və İslamı ikinci plana keçirərək demokratizasiya mümkün deyil. Müsəlmanlar avroplıların hansısa mənəvi normaları diktə edən bir formada ötürmələrini və regiondakı münaqişələrdə avropalılar dəstək verməməsi və müsəlmanlara tərəf olmaması səbəbindən qəbul etmirlər. Həmçinin Qərbin öz cəmiyyəti daxilində antidemokratik (camilərdə azanların qadağası, hicab qadağası, İslam=terror agitasiyası, Fransanın türklərə qarşı saxta erməni soyqrımı iddiası və s.) addımlar atması müsəlmanları aqressivləşdirir və qərblilərin dəyərlərinə qarşı bir mənfi obraz yaradır. Qərbin Yaxın Şərqdəki demokratizasiyası "idarəolunmayan dağıdıcı demokratiya və heç bir çərçivəyə sığmayan azadlıq” mənzərəsi yaradırdı və bu da öz ardı ilə xaos və anarxiya gətirirdi. Qərbin demokratiyasın hazırda Yaxın Şərqdə müsəlmanlar Troyan Atına bənzədirlər. Hammı onu stabillik, anarxiya və gerilik üzərində qələbə müjdəsi kimi anlasa da əksinə qeyri-stabillik və daha dərin anarxiya gətirir. Məhz bu səbəbdən Yaxın Şərqdə artıq siyasi sistemin və qanunvericiliyin formalaşdırılması zamanı 80% islam dəyərlərindən və 20% demokratik və digər dəyərlərdən istifadə etməyi üstün tuturlar. Məhz bu səbəbdəndir ki, Ərəb Baharı kompaniyasından bütün ərəb dövlətləri böyük dağıntılarla çıxır və bu dağıntılar da davam etməkdədir çünki daxildə islamistlərlə (yeri gəlmişkən əhali reformator-islamistləri dəstəkləyir) təmiz qərblilər arasında mübarizə gedir.

Hesab edirəm ki, Azərbaycanda da demokratizasiya milli mənəvi dəyərlərin qorunması və dini dəyərlərin nəzərə alınması mühitində aparılmalıdır. Hesab edirəm ki, həddindən artıq liberallaşma, dəyərsizləşmə, mənəvi dəyərlərin tapdalanması və Qərbin dəyərlərinin ilahiləşdirilməsi şəraitində deyil ən azı Türkiyə kimi özünəməxsus yol seçərək demokratizasiya daha münasibdir. Çünki türklər mənəvi-mədəni və dini baxımdan bizə yaxın millətdir və onların modelinin bənzəri bizə çox uyğunlaşacaq və yaxşı nəticə göstərəcəkdir.