Avrosentrizmin Sonu: Nə etməli?

Avrosentrizm elə bir elmi tendensiya və siyasi ideologiyadır ki, avropalıların və xüsusən Qərbi Avropa sivilizasiyasının digər xalqları üzərində mədəni üstünlüyün elan edir və bunu belə qəbul etməklə bərabər digər xalqların inkişafı üçün bu yolu əsas və yeganə yol görür və yaxud nümunə kimi qəbul edir. Avrosentrizmə görə bütün digər xalqlar inkişaf etmək üçün məhz öz inkişaf yolların avropalılar kimi keçməlidirlər və avropalıların "standartlar” adlı diktəsin qəbul edərək onlarla bu sahədə əməkdaşlıq etməlidirlər. Avrosentrizm əslində müasir dövrdə siyasi müstəmləkəçilik tarixinin bir növ bəhanəsi və ya o dövrdə etdiklərinə haqq qazandırılmasıdır.

Avrosentrizm adətən dövlətlərdə liberal inteligensiya tərəfindən dəstəklənir və elə qərbi avropalılar tərəfindən də maliyyə dəstəyi alır. Çünki bu cərəyan tərəfdarları avrosentrizmin inkişafı və daha da möhkəmlənməsi üçün yeni islahatlar tələb edir ki, bu islahatlar dövlətin iqtisadiyyatda rolun məhdudlaşdırır.

Əgər əvvəllər qeyri avropalı xalq avropanın elmi-texniki nailiyyətlərin, iqtisadi, intellektual, və digər nailiyyətlərin passiv bir formada mənimsəyirdisə, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərindən bu passivlik aktivliklə əvəz olundu və ilk addımları Meydzi islahatları ilə Yaponiya etdi və Rus-Yapon müharibəsi ilə dünya siyasi səhnəsinə çıxaraq, güclü hərbi-siyasi Asiya dövləti kimi tarixə düşdü.

Avropanın iqtisadi-siyasi gücü ilə onu bir MƏRKƏZ edən onun bütün dünyanı əhatə edən koloniyalizm siyasəti idi və XX əsrin ikinci yarısından sonra onun iqtisadi koloniyalizminin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun kapitalistik xarakter daşıması idi. Bütün Asiya və Yaponiya daxil uzun müddət Qərb dövlətlərinin vassalı kimi mövcud olsalar da bu vassallığın sonu və bu dövlətlərin dünyanın siyasi arenasının yeni subyektləri olması məsələsi ikinci dünya müharibəsindən sonra mümkün oldu. Çünki bu müharibə bir çox müstəmləkəçi dövlətlərin süqutunu rəsmiləşdirdi digərlərini isə transformasiya etdi. Artıq Mərkəz və inkişafdan geri qalan periferiya arasında məkan-coğrafi sərhədləri zaman-zaman əriməyə başladı. Bundan əlavə dünya müharibəsindən sonra 70-90-cı illərdə artıq bəzi ölkələr iqtisadi möcüzələr yaradaraq inkişafda çox-çox irəli getdilər və aqrar-sənaye cəmiyyətindən postindustrial və informasiya cəmiyyətinə qədəm qoydular. Burada söhbət əlbəttə yeni sənaye ölkələri olan şərqi və cənubi Asiya ölkələri-Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Malayziya və s. kimi dövlətlərdən gedir.

Buna əsaslanaraq deyə bilərik ki, İkinci Dünya müharibəsi və ondan sonra qurulan dünya düzəni Avrosentrizmə son qoymağa başlamışdır və artıq dünyada ümumdünya cəmiyyətinin formalaşmasına təkan vermişdir desək yanılmarıq. Müstəmləkəçilik sistemi dağıldı və yerinə dünya siyasətində əsas rol oynayan yeni dövlətlər peyda oldu.

Dünya müharibəsindən sonra dünyada proseslər heç də biristiqamətli getmədi əksinə iki çox güclü və eyni zamanda bir-birinə əks bir tendensiya üzrə getdilər:Bir tərəfdən mərkəziyyətçi və ya mərkəzə meylli və inteqrasiyon bir istiqamət, digər tərəfdən də dezinteqrasiyon və mərkəziyyətçiliyə qarşı bir istiqamət idi. Bu halı biz belə bir vəziyyət ilə müqayisə edə bilərik:dünyanın bir tərəfində beynəlmilliləşmə və qloballaşma gedirsə, digər tərəfində avtonomizasiya və antiqloballaşma gedir. Burada məsələ ondan ibarətdir ki, Şərq artıq iqtisadi baxımdan o qədər inkişaf edib və dinamik iqtisadiyyat qurub ki, Qərbin qloballaşma siyasətinə və beynəmilləşlədirmə siyasətinə onun Şərqə istiqamətlənən iqtisadi ekspansiyası və eyni zamanda Şərqi sosial deqradasiyaya aparma kimi nəzərdən keçirirlər. Çin hesab edir ki, təkbaşına uzaq şərqdə inteqrasiya proseslərinə rəhbərlik edə və bu prosesləri idarə edə bilər. Bu artıq o anlama gəlir ki, Şərq də Qərb qədər siyasi və iqtisadi gücə malikdir. Amma unutmayaq ki, Şərq hələ Qərb kimi institusional səviyyədə inteqrasiya etməyib və güclənməyib. Bütün bunlara baxmayaraq əsas bir hadisə baş verib: Dünya Qərb tarixindən ümumdünya tarixinə qədəm qoyub. Artıq tarixi avroatlantik sivilizasiya yazmır.

Şərqin yeni bir dünya mərkəzlərindən biri kimi inkişaf etməsi və bu inkişafın əsas fərqləndirici xüsusiyyətinin böyük dinamikaya və novatorluğa malik olması fonunda Qərb sivilizasiyası heç də gözlənilən kimi inkişaf etmir və əksinə bəzi alimlərin iddialarına görə dağılmağa doğru gedir. Hesab edirəm ki, dünyada hər şey keçiçilik və dəyişkənlik xüsusiyyətinə malikdir. Xalqlar, dillər, irqlər, mədəniyyətlər hətta böyük sivilizasiyalar belə tarix səhnəsindən keçir gedir və onları yeniləri əvəz edir. Ya yenilənməli və həyati enerjini təzələndirməlisən yaxud da tarix səhnəsindən çıxıb getməlisən. Avropa Birliyi müasir dövrdə avropalıların əldə edəcəyi ən böyük uğur idi. Lakin avropalılar mənəviyyatı məhv edib öz həyat fəlsəfələrinə rasionalizmi və sekulyarizmi (dünyəvilədirməni)  əlavə etmələri və ancaq da bununla kifayətlənmələri onları məhvə doğru apardı. Belə ki, artıq cəmiyyətdə ailə normalarının deqradasiyası ilə demoqrafik böhran baş qaldırıb, artıq demokratik cəmiyyət anlayışı əriyib və yerinə ayrı-ayrı şəxslərin və ya şirkətlərin maraqları gəlib. Cəmiyyət əsasının qoyulduğu dəyərlər haqqında düşünsə və yaşasa da idarə edənlər və əsas qüvvələr bunu etmir. Mədəni sahədə artıq avropalıların cəmiyyəti bir o qədər də novatorçu və produktiv deyildir. Avropa cəmiyyətinin antixristianist düşüncə tərzi və ifrat azadlıq fəlsəfəsi onu məhvə doğru aparan bir zaman bombasına çevrildi.

Əlbəttə burada rasionalizmə qarşı çıxmaq olmaz və qarşı çıxmırıq da. Çünki rasionalizm fəlsəfəsi ilə inkişaf edən elm, həyatı daha rahat daha zəngin və daha uyğun etdi. İnsanların düşünmədiyi və hətta xəyal belə edə bilmədiyi bir elmi-texniki nailiyyətlər məhz rasionalizm sahəsində əldə olundu və bundan sonra da əldə olunacaq və bu fəlsəfi cərəyan elmə çox yeniliklər gətirəcək. Ancaq ifrat dərəcədə rasionalizmə varmaq və insanın dərk edə bilmək imkanında ola bilmədiyi və ya hələ bir sivilizasiya olaraq gəlib çatmadığı zirvələrin mövcud olmadığı iddia etmək avropalıların qarşısında indi problem yaradıb. İfrat rasionalizm avropalıların inkişafına bir mənəvi çərçivə cızdı ki, ondan kənara çıxa bilməyəcəklər. İndi seçim olmalıdır: ya avrosentrizmin məğlubiyyətin qəbul edib yeni bir yol seçərək transformasiya etmək ya da parçalanaraq yeni gələn sivilizasiyalar üçün bir beşik olmaq. İnanaq ki, Avropa Birliyi transformasiya etmiş bir cəmiyyət quracaq və qloballaşmanın iqtisadi ekspansiya təbiətin dəyişdirib əməkdaşlıq etmək istəyən və vahid məkan yaratmaq istəyən bir aksiyaya çevirəcək.

Belə olan tərzdə kiçik dövlət olan Azərbaycan nə etməlidir. Əlbəttə, artıq bir mərkəz yoxdur və artıq informasiya-kommunikasiya texnologiyaları elə bir səviyyədə əlçatan  olub ki, hər bir dövlət onları mənimsəyə və özünün yeniliklərin əlavə edə bilər. Azərbaycan da məhz bu sahədə öz addımların atmalıdır. Təhsil prioritet məsələ olaraq seçilməli və ən münbit şərait məhz təhsil sistemində olmalıdır. Avropa məkanı ideal və yeganə inteqrasiyon məkan kimi dərk olunmalı və qəbul olunmalı deyil. Azərbaycan Türkiyə, Mərkəzi Asiya, Qafqaz kimi inteqrasiyon variantları nəzərdən keçirməli və bu variantlardan istifadə etməlidir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan ilk öncə Qafqazlarda güclü bir mərkəziyyətçi rolun oynamalıdır və inteqrasiyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi olmalıdır. Bunun üçün ölkənin ilkin olaraq həyat səviyyəsi çox yüksək olmalıdır, mənəvi dəyərləri yüksək səviyyədə olmalı və vətəndaşların özlərini ifadə etmələri üçün hüquqi baxımdan ən üstün məkan və mühit qurulmalıdır. AR-in öz milli burjuaziyası formalaşaraq regionun digər hissələrinə böyük iqtisadi yatırımlar edərək və layihələr həyata keçirərək üstünlüyü qazanmalıdır. Beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert İ.Toğrulun dediyi kimi "Zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına sahib Azərbaycanın dünya dənizlərinə birbaşa çıxışı olmadığı üçün öz məhsullarını dünya bazarına çıxartmaq üçün Gürcüstan ərazisindən istifadə etməkdədir. Məhz bu səbəbdən belə müstəqil Gürcüstanın mövcudluğu Azərbaycanın müstəqilliyinin təminatı üçün çox vacib amildir”. Gürcüstan iqtisadiyyatında böyük paya sahib olmaqla Azərbaycan Qafqazda inteqrasiya proseslərinə rəhbərlik edər və bu Qafqazın vahid ev olmasında böyük töhvəsin verər. İkinci ən böyük strateji seçim isə artıq Türkiyə və Mərkəzi Asiya arasında körpü rolun oynamaq və eyni zamanda da onlara uğurlu inteqrasiyon qurum kimi özünü nümunə olaraq göstərməkdir. Azərbaycanda icra olunan uğurlu inteqrasiyon model yeganə  nümunə ola biləcək bir modeldir. "Azərbaycan modeli” Mərkəzi Asiyanı ayrıca inteqrasiya etdirməli daha sonra isə Türkiyə daxili islahatları ilə inteqrasiya üçün mühit formalaşdırmalıdır. Ən son addım artıq Türkiyə, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın vahid siyasi-iqtisadi təşkilatda birləşmələri olmalıdır. Son nəticə kimi qeyd edək ki, Türkiyə və Mərkəzi Asiya vahid inteqrasiyon məkanda birləşmək istəyirlərsə buna təkanı yalnız Qafqazda Azərbaycanın rəhbərliyi ilə uğurla nəticələnəcək İnteqrasiyon model nümunə ola bilər.

Bu inteqrasiyon layihə uzun müddət və əmək istəyəcək. Bütün dövlətlərin rəhbərlərindən siyasi iradə istəyəcək. Eyni zamanda həm Qafqazda həm də Mərkəzi Asiyada bu inteqrasiyon proseslərə ilk mane olan "Avrasiya İttifaqı” layihəsi ilə Rusiya və Çin olacaq. İndiki zamanda isə Mərkəzi Asiya və Türkiyənin fərqli siyasi cəbhələrdə olduqlarını və Azərbaycanın da Qarabağ kimi böyük bir problem yaşaması bizə ondan xəbər verir ki, Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya sadəcə olaraq hər biri ayrıca dövlət kimi möhkəmlənməli və özləri iqtisadi baxımdan müstəqilləşdikdən sonra inteqrasiya prosesləri üçün ilkin olaraq mənəvi-ideoloji fəaliyyətə başlamalıdırlar və eyni zamanda da Qərbin, Rusiya və Çinin basqılarına qarşı neytral və ya müdafiə mövqeyində durmalıdırlar. Rusiyanın bizə gələcəkdə hər hansı bir formada "süqut etmiş SSRİ-nin sərhədlərin bərpa edən” bir inteqrasiya layihəsi təklif edəcəyinə heç şübhə etmirəm. İndiki dövrdə də Rusiya mediasında V.Putinin yeni prezident seçiləcəyi təqdirdə SSRİ-ni bərpa edəcək yeni bir regional layihə icrasına başlayacağı deyilir. Hesab edirəm ki, ilk öncə bu inteqrasiyanın əsasını nə təşkil edəcəyini nəzərdən keçirmək lazımdır. Əgər bu inteqrasiyon layihə bizi yenə rus imperializminin qurbanı edəcəksə buna razı olmağa dəyməz. SSRİ-nin yaranması zamanı xalqımız ən böyük səhvinə imza atdı. Bunu təkrar etmək artıq bizim məhvimiz demək olardı. Lakin Rusiya bizə sadəcə olaraq iqtisadi əməkdaşlığı artırmaq və vahid bərabər bir inkişaf şəraiti və ya mühiti formalaşdıran və hər üzv dövlətin milli suverenliyin tam qoruyan, Qərbin iqtisadi ekspansiyasına qarşı olan bir layihə təklif edəcəksə bunu nəzərdən keçirməyə və dəyərləndirməyə dəyər. Çox məsuliyyətli və əhəmiyyətli addım olacaqdır. Rusiya bizim razılığımızı əldə etmək üçün düşünürəm ki, Ermənistandan qoşunların çıxarmalı, Qarabağı bizə qaytarmalı və Türkiyə ilə sıx əməkdaşlığımıza razı olmalıdır. Əks halda razılaşmaq aldadılmaq olacaqdır.